Οι Κοινωνικές Δεξιότητες και η ενίσχυση τους στα παιδιά

Καλιακούδα Χριστίνα – Ψυχολόγος

Οι κοινωνικές δεξιότητες στην παιδική ηλικία είναι ουσιώδεις και αποτελούν έναν από τους πυρήνες για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών, την προσαρμογή και την επιτυχή ενσωμάτωση τους στο κοινωνικό πλαίσιο, συμπεριλαμβανομένων του σχολείου, των διαπροσωπικών σχέσεων, καθώς και της οικογένειας. Η κοινωνική συμπεριφορά και η εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων διαμορφώνεται στο μεγαλύτερο μέρος, κατά την παιδική ηλικία. Τα παιδιά που κατέχουν αναπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες τείνουν να έχουν μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση και συναισθηματική ρύθμιση, πιο πετυχημένη αλληλεπίδραση και δημιουργία υγιών σχέσεων με συνομήλικους, καθώς και να επιλύουν συγκρούσεις με αποτελεσματικό τρόπο (Denham et al., 2003). Επιπλέον, οι κοινωνικές δεξιότητες συνδέονται με καλύτερη σχολική επίδοση, λόγω μειωμένου άγχους και αυξημένης κοινωνικής υποστήριξης. Επομένως, η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων αποτελεί παράγοντα που συνδέεται άμεσα με την ολόπλευρη ανάπτυξη του παιδιού, την αντιμετώπιση κοινωνικών προκλήσεων στην καθημερινή ζωή, καθώς και με επιτυχίες στον εκπαιδευτικό τομέα (Wentzel, 1993).

Τι είναι οι Κοινωνικές Δεξιότητες και η κατηγοριοποίηση τους

Οι κοινωνικές δεξιότητες ορίζονται ως το σύνολο των λεκτικών και μη λεκτικών συμπεριφορών και ικανοτήτων που διευκολύνουν την αποτελεσματική και κατάλληλη αλληλεπίδραση σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια, την προσαρμογή σε κοινωνικούς κανόνες, καθώς και την επιτυχημένη ανταπόκριση σε διάφορες κοινωνικές απαιτήσεις (Little, Swangler and Akin-Little, 2017).

Δεξιότητες επικοινωνίας

Οι δεξιότητες επικοινωνίας αφορούν την κατάλληλη γλώσσα σώματος, τον χαιρετισμό, την προσαρμογή στη χρήση της γλώσσας αναλόγως το πλαίσιο και τον συνομιλητή, την τήρηση βλεμματικής επαφής και σωστού διαλόγου με το άλλο πρόσωπο (προσεκτική ακρόαση, αναμονή της σειράς σε συζήτηση, να αφήνει το άλλο παιδί να μιλήσει στη σειρά του). Επιπλέον, συγκαταλέγονται οι δεξιότητες έκφρασης επιθυμίας και διεκδικητικότητας.

Δεξιότητες ενσυναίσθησης

Η ανάπτυξη συναισθηματικής νοημοσύνης είναι κρίσιμη για τα παιδιά που ξεκινάνε να χτίζουν τις δικές τους διαπροσωπικές σχέσεις. Το παιδί μαθαίνει την ενεργητική ακρόαση, την κατάλληλη έκφραση των συναισθημάτων και των αναγκών των ίδιων, καθώς μαθαίνει να κατανοεί και να σέβεται τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων. Η ικανότητα συναισθηματικής σύνδεσης και ανταπόκρισης με κατανόηση και υποστήριξη στις ανάγκες των άλλων. Επίσης, συγκαταλέγεται η δεξιότητα αυτορρύθμισης, της ρύθμισης και διαχείρισης έντονων συναισθημάτων που βιώνει το παιδί (π.χ. θυμός, ματαίωση), καθώς και των παρορμήσεων. Η επιλογή και τροποποίηση μιας αντίδρασης, μετά από σκέψη (γνωσιακή αλλαγή).

Δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων

Δεξιότητες που περιλαμβάνουν την ικανότητα αντιμετώπισης διαφορών και προβλημάτων με μη επιθετικό τρόπο, αλλά εποικοδομητικά. Το παιδί μαθαίνει να αναζητάει κατάλληλη βοήθεια, να συνειδητοποιεί τη σύνδεση μεταξύ πράξης και συνεπειών. Επίσης, αφορά την ανάληψη ευθύνης, την εύρεση εναλλακτικών λύσεων, τη λήψη απόφασης, την ικανότητα της διαπραγμάτευσης, του συμβιβασμού, καθώς και την υπεράσπιση της προσωπικής γνώμης, χωρίς ωστόσο την έλλειψη σεβασμού στη διαφορετική άποψη.

Δεξιότητες συνεργασίας

Οι δεξιότητες συνεργασίας συμπεριλαμβάνουν τη συμμετοχή σε ομαδικές εργασίες, την ικανότητα διαμοιρασμού και τη συνεργατική επίλυση προβλημάτων. Δεξιότητες που ενισχύουν τη συμμόρφωση με κανόνες, το μοίρασμα με άλλους, και τη επίλυση προβλημάτων σε επίπεδο συνεργασίας. Σε αυτές τις δεξιότητες συγκαταλέγονται η ενθάρρυνση, η παροχή βοήθειας όταν χρειάζεται, καθώς και η επιτυχημένη έκφραση διαφωνίας, χωρίς την αίσθηση απόρριψης και από τις δύο πλευρές.

Ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων

Η ικανότητα ενός παιδιού για επικοινωνία επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση ιδιοσυγκρασίας με γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Αυτή η διαδικασίας αλληλεπίδρασης οδηγεί στην ομαλή ανάπτυξη των δεξιοτήτων ή στην εμφάνιση παραγόντων κινδύνου. Παρακάτω παρουσιάζονται ορισμένοι τρόποι που ενισχύουν την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων στα παιδιά.

Θεωρίες κοινωνικής Μάθησης

Ένας τρόπος μάθησης των παιδιών είναι μέσα από την παρατήρηση. Η κοινωνική μάθηση (Bandura, 1977) και οι γνωστικές-συμπεριφορικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι η κοινωνική δεξιότητα είναι επίκτητη. Τα παιδιά τη μαθαίνουν από νωρίς, μέσα από μηχανισμούς μάθησης, παρατήρησης, μίμησης προτύπου, και συστηματικής ενίσχυσης της επιθυμητής συμπεριφοράς. Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς αλληλεπιδρούν αλλά και αντιδρούν στις συμπεριφορές του παιδιού αποτελεί πρωταρχικό ρόλο στην ενίσχυση ή στη μείωση των επικοινωνιακών χαρακτηριστικών του παιδιού.

Είναι σημαντικό να δοθεί κίνητρο στο παιδί, σχετικά με τη μάθηση νέων δεξιοτήτων και την εφαρμογή τους στη ζωή του. Όταν ένα παιδί εφαρμόζει θετικές κοινωνικές δεξιότητες, προτείνεται να αναγνωρίζεται από τον γονέα και να επιβραβεύεται με λόγια ανάλογα και στοχευμένα (π.χ. «Μπράβο που έδωσες τη σειρά σου στη φίλη σου»). Η ενίσχυση θετικής συμπεριφοράς αυξάνει την πιθανότητα ώστε η ίδια συμπεριφορά να επαναληφθεί στο μέλλον.

Διδασκαλία Λεκτικής και Μη Λεκτικής Επικοινωνίας

Η λεκτική επικοινωνία είναι η επικοινωνία που διεξάγεται με τη χρήση του λόγου και αφορά τη χρήση των κατάλληλων λέξεων στη μεταφορά σκέψεων, τη σωστή έκφραση και τον κατάλληλο τόνο φωνής. Η μη λεκτική επικοινωνία αφορά την επικοινωνία χωρίς τη χρήση λεξιλογίου και χρησιμοποιεί γλωσσικές αναπαραστάσεις για τη μεταφορά μηνυμάτων. Είναι σημαντικό να υπάρξει η επεξήγηση της σημασίας της μη λεκτικής επικοινωνίας και πως πρέπει αυτή να συμβαδίζει με τη λεκτική επικοινωνία. Εφαρμόζεται με τις κατάλληλες εκφράσεις προσώπου για τη μετάδοση συναισθήματος, τη γλώσσα σώματος και τις σωστές χειρονομίες, τη βλεμματική επαφή, τη διατήρηση προσωπικού χώρου ως προς το άλλο πρόσωπο. Καθοδηγείστε το παιδί και μάθετε του τις λέξεις/φράσεις ή στρατηγικές που χρειάζεται, για να εκφράσει αυτό που θέλει και να επικοινωνήσει κατάλληλα σε κοινωνικές περιστάσεις.

Παιχνίδι

Το παιχνίδι αποτελεί έναν άμεσο τρόπο, ώστε τα παιδιά να μάθουν κοινωνικές δεξιότητες και να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά με τους συνομήλικους αλλά και με ενήλικες. Το παιχνίδι στην αρχή είναι παράλληλο και συμβολικό , έπειτα συνεργατικό και τέλος συντονισμένο. Μέσα από το συμβολικό παιχνίδι και το συντονισμένο παιχνίδι προσποίησης ρόλων (π.χ. Το παιδί υποδύεται τον δάσκαλο, το μαθητή, τη μαμά, το γιατρό, τους φίλους στο σχολείο κλπ.), ενισχύεται η δημιουργικότητα, η θεωρία του νου, η κατανόηση κοινωνικών καταστάσεων και η κοινωνικό-συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Μπορείτε να ενθαρρύνετε το παιδί να παίξει με άλλα παιδιά, και ακόμα να είστε διατεθειμένοι να τα βοηθήσετε να ξεκινήσουν ένα παιχνίδι, και να τα καθοδηγήσετε καταλλήλως.

Κοινωνικές ιστορίες και βιβλία

Η χρήση κοινωνικών ιστοριών (social stories) βοηθάει τα παιδιά στο να κατανοήσουν πραγματικές καταστάσεις, να προετοιμαστούν και να εξασκήσουν συμπεριφορές σε κοινωνικό πλαίσιο, με την καθοδήγηση και την ενθάρρυνση ενηλίκων. Μπορεί να χρησιμοποιηθούν σενάρια φυσικών συνθηκών από την καθημερινή ζωή του παιδιού και σενάρια επίλυσης προβλημάτων.

Επιπλέον, η ανάγνωση βιβλίων, παραμυθιών και η επίδειξη οπτικοποιημένων σεναρίων και ιστοριών με κοινωνικές καταστάσεις και μηνύματα βοηθά το παιδί να κατανοήσει καλύτερα, αλλά και να αναπτύξει ενσυναίσθηση. Έπειτα συζητήστε με τα παιδιά σας και κάντε σχετικές ερωτήσεις αναφορικά με τις ιστορίες.

Ενθάρρυνση Κοινωνικών Επαφών

Η καθιέρωση οικογενειακών δραστηριοτήτων εκτός σπιτιού, ο προγραμματισμός επισκέψεων, καθώς και η ενθάρρυνση συμμετοχής σε εξωσχολικές δραστηριότητες, όπου το παιδί θα συνεργαστεί και ενδεχομένως δημιουργήσει φιλικές διαπροσωπικές σχέσεις αποτελεί έναν ακόμη τρόπο ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων. Αν το παιδί είναι ντροπαλό ή αγχώνεται, προτείνεται η σταδιακή έκθεση σε κοινωνικές καταστάσεις, όπου λαμβάνουν χώρο μικρές αλληλεπιδράσεις και έπειτα αυξάνεται η διάρκεια και οι κοινωνικές απαιτήσεις.

Συνεργασία με θεραπευτές και ψυχοεκπαίδευση

Η ψυχοεκπαίδευση στα παιδιά είναι μια σημαντική διαδικασία, μέσω της οποίας τα ίδια ενημερώνονται και υποστηρίζονται κατάλληλα, ώστε να κατανοήσουν μια συγκεκριμένη συνθήκη ή δεξιότητα. Μπορείτε να δώσετε ορισμό, περιγραφή, παραδείγματα, ποια η χρησιμότητα και ποια τα αποτελέσματα μια δεξιότητας. Σε περιπτώσεις που εμφανίζονται σημαντικές δυσκολίες στις κοινωνικές δεξιότητες, η βοήθεια ενός ειδικού ή μιας ομάδας ειδικών (παιδοψυχολόγοι, ειδικοί παιδαγωγοί, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές) μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη. Η ψυχοεκπαίδευση στοχεύει στην κατανόηση και διαχείριση συναισθημάτων, στην ενημέρωση μιας συγκεκριμένης κατάστασης, και την αντιμετώπισής της, στη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων. Συχνά, το ίδιο ισχύει και για τους γονείς, ώστε σε συνεργασία με τους ειδικούς να μπορέσουν να υποστηρίξουν αποτελεσματικά και ολόπλευρα την ανάπτυξη του παιδιού, να διαχειριστούν τις δυσκολίες που εμφανίζονται και να ενισχύσουν την ευημερία στην οικογένεια. Περιλαμβάνονται ατομικές συνεδρίες και ομαδικά προγράμματα όπου χρησιμοποιούνται εργαλεία, διάφορες μέθοδοι και καθοδήγηση, ώστε να ενισχυθούν οι κοινωνικές δεξιότητες, η οριοθέτηση, η συνεργασία με άλλα παιδιά και η αλληλεπίδραση σε πρακτικό επίπεδο. Επιπλέον, γίνεται ανάλυση των συναισθημάτων με στόχο την αναγνώριση, την επεξεργασία, τη σωστή έκφραση αλλά και τη διαχείρισή τους.

Συμπερασματικά, η ενίσχυση κοινωνικών δεξιοτήτων θεωρείται αναγκαία για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και αποτελεί παράγοντα για μια υγιή ενήλικη ζωή, τόσο σε διαπροσωπικό επίπεδο, όσο και σε επαγγελματικό. Η πρώιμη παρέμβαση, η πολυεπίπεδη στήριξη και η συνεργασία μεταξύ γονέων και ειδικών αποτελούν θεμελιώδες υπόβαθρο για την ενίσχυση αυτών των δεξιοτήτων και την ομαλή ένταξη των παιδιών στο κοινωνικό σύνολο.

Βιβλιογραφία

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice-Hall.
• Denham, S. A., Blair, K. A., DeMulder, E., Levitas, J., Sawyer, K., Auerbach–Major, S., & Queenan, P. (2003). Preschool emotional competence: Pathway to social competence?. Child Development, 74(1), 238–256.
• Little, S. G., Swangler, J., & Akin-Little, A. (2017). Defining social skills. In J. L. Matson (Ed.), Handbook of social behavior and skills in children (pp. 9-18). New York: Springer.
• Wentzel, K. R. (1993). Social competence at school: Relation between social responsibility and academic achievement. Review of Educational Research, 63(1), 1–24.