Σχολική Χρονιά και Ταυτότητα: Το σχολείο ως χώρος διαμόρφωσης εαυτού

Λαμπροπούλου Χριστίνα – Ψυχολόγος

Εισαγωγή

Η έννοια της ταυτότητας κατέχει κεντρική θέση στην αναπτυξιακή ψυχολογία, καθώς αφορά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται, περιγράφει και αποδίδει νόημα στον εαυτό του. Αν και η σχολική εμπειρία συχνά προσεγγίζεται κυρίως μέσα από το πρίσμα της γνωστικής μάθησης, στην πραγματικότητα αποτελεί και έναν από τους σημαντικότερους χώρους κοινωνικοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό, παιδιά και έφηβοι επεξεργάζονται κρίσιμα ερωτήματα για την προσωπική τους ταυτότητα, την αίσθηση ένταξης και τον ρόλο τους στον κοινωνικό κόσμο (Erikson, 1968). Η σχολική χρονιά, με τις συγκεκριμένες δομές, τις απαιτήσεις αλλά και τις διαπροσωπικές σχέσεις που τη χαρακτηρίζουν, δύναται να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα στη συγκρότηση τόσο της προσωπικής όσο και της κοινωνικής ταυτότητας.

Το παρόν άρθρο εξετάζει τη συμβολή του σχολείου στη διαδικασία οικοδόμησης της ταυτότητας, εστιάζοντας στις θεωρητικές βάσεις της αναπτυξιακής ψυχολογίας, στα ερευνητικά ευρήματα που αναδεικνύουν τη σύνδεση της σχολικής εμπειρίας με την αυτοεικόνα, καθώς και στη σημασία της αίσθησης ένταξης (school belonging).

Θεωρητικές προσεγγίσεις της ταυτότητας

Ο Erikson (1968) εισήγαγε την έννοια της «κρίσης ταυτότητας» για να περιγράψει το βασικό ψυχοκοινωνικό έργο της εφηβείας, κατά το οποίο το άτομο καλείται να αναπτύξει μια συνεκτική και σταθερή εικόνα του εαυτού. Στο πλαίσιο της θεωρίας των ψυχοκοινωνικών σταδίων, η επιτυχής αντιμετώπιση αυτής της κρίσης οδηγεί σε διαμόρφωση μιας σαφούς ταυτότητας, ενώ η αποτυχία ενδέχεται να καταλήξει σε σύγχυση ρόλων.

Αναπτύσσοντας περαιτέρω τη θεωρία του Erikson, ο Marcia (1966) πρότεινε τέσσερις βασικές καταστάσεις ταυτότητας (identity statuses): επίτευξη ταυτότητας (achievement), όταν το άτομο έχει διερευνήσει εναλλακτικές και έχει δεσμευθεί σε αξίες και στόχους· αναβολή (moratorium), όπου υπάρχει διερεύνηση χωρίς ακόμη δέσμευση· πρόωρη δέσμευση (foreclosure), όπου η ταυτότητα υιοθετείται χωρίς διερεύνηση, συχνά μέσα από οικογενειακές ή σχολικές επιρροές· και διάχυση (diffusion), που χαρακτηρίζεται από την απουσία τόσο διερεύνησης όσο και δέσμευσης.

Το σχολικό πλαίσιο, ως καίριος χώρος γνωστικών και κοινωνικών εμπειριών, επηρεάζει άμεσα τη θέση που θα λάβει ένας μαθητής στις παραπάνω καταστάσεις. Οι ευκαιρίες που προσφέρει το σχολείο για εξερεύνηση ενδιαφερόντων, ανάληψη διαφορετικών ρόλων και πειραματισμό με κοινωνικές ταυτότητες, μπορούν να διευκολύνουν τη διαδικασία οικοδόμησης μιας σταθερής και λειτουργικής αίσθησης ταυτότητας.

Το σχολείο ως καθρέφτης του εαυτού

Η καθημερινή σχολική εμπειρία προσφέρει στους μαθητές συνεχή πληροφορία και ανατροφοδότηση σχετικά με τις ικανότητες, τις αδυναμίες αλλά και τις κοινωνικές τους δεξιότητες. Όπως αναφέρουν οι Verhoeven και συνεργάτες (2019), το σχολικό περιβάλλον λειτουργεί ως «καθρέφτης», μέσα από τον οποίο το παιδί διαμορφώνει εικόνα για τον εαυτό του και για το πώς γίνεται αντιληπτό από τους άλλους. Η υποστηρικτική αναγνώριση από εκπαιδευτικούς και συνομηλίκους μπορεί να ενισχύσει την αυτοεκτίμηση, ενώ οι εμπειρίες αποτυχίας ή απόρριψης συχνά οδηγούν σε αρνητική αυτοαντίληψη.

Η συγκρότηση ταυτότητας στο πλαίσιο του σχολείου δεν περιορίζεται αποκλειστικά στη γνωστική διάσταση της μάθησης, αλλά επεκτείνεται και στο συναισθηματικό και κοινωνικό επίπεδο. Ο μαθητής δεν αποτελεί απλώς δέκτη γνώσεων, αλλά ταυτόχρονα μέλος ομάδας, φίλο, συνεργάτη και εν δυνάμει ηγέτη. Ο ρόλος που του αποδίδεται μέσα στην τάξη –είτε ως «επιμελής», «δημιουργικός» είτε ως «ανυπάκουος»– μπορεί να εσωτερικευθεί και να ενσωματωθεί στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ταυτότητά του.

Οι μεταβάσεις ως κρίσιμες στιγμές

Η μετάβαση από μία εκπαιδευτική βαθμίδα σε άλλη συνιστά κρίσιμο σημείο στην πορεία συγκρότησης της ταυτότητας. Η αλλαγή από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο ή από το Γυμνάσιο στο Λύκειο, που συνεπάγεται νέες προσδοκίες και αυξημένες απαιτήσεις, δημιουργεί τόσο ευκαιρίες όσο και δυσκολίες για τους μαθητές. Όπως επισημαίνουν οι De Moor και συνεργάτες (2023), οι περίοδοι αυτοί χαρακτηρίζονται από εντατικότερη διερεύνηση της ταυτότητας, καθώς οι έφηβοι καλούνται να ενταχθούν σε νέα κοινωνικά περιβάλλοντα και να επιδείξουν υψηλότερη προσαρμοστικότητα. Η επιτυχής ανταπόκριση στις αλλαγές μπορεί να ενισχύσει το αίσθημα αυτονομίας και προσωπικής ανάπτυξης, ενώ η αδυναμία προσαρμογής ενδέχεται να οδηγήσει σε σύγχυση ρόλων και αυξημένο άγχος.

Η αίσθηση του ανήκειν (school belonging)

Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συνδέουν τη σχολική εμπειρία με την ανάπτυξη της ταυτότητας είναι η αίσθηση «του ανήκειν». Ο Goodenow και η Grady (1993) όρισαν την έννοια αυτή ως την αίσθηση ότι το παιδί νιώθει αποδεκτό, σεβαστό και ενταγμένο στη σχολική κοινότητα. Μελέτες έχουν δείξει ότι η αίσθηση «του ανήκειν» στο σχολείο συνδέεται θετικά με την ακαδημαϊκή παρακίνηση, την αυτοεκτίμηση και τη γενικότερη ψυχολογική ευημερία.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το βίωμα της ενσωμάτωσης δεν προκύπτει τυχαία αλλά διαμορφώνεται μέσα από σχέσεις με εκπαιδευτικούς και συνομηλίκους. Η υποστηρικτική στάση των δασκάλων, η ύπαρξη σταθερών και ενθαρρυντικών φιλιών, καθώς και η δίκαιη αντιμετώπιση μέσα στο σχολικό πλαίσιο, ενισχύουν την αίσθηση της ένταξης του παιδιού (Allen & Kern, 2017). Αντίθετα, εμπειρίες αποκλεισμού ή σχολικού εκφοβισμού υπονομεύουν την ανάπτυξη θετικής ταυτότητας και μπορεί να οδηγήσουν σε συναισθηματικές δυσκολίες.

Ταυτότητα, σχολείο και κοινωνικό πλαίσιο

Η διαδικασία οικοδόμησης ταυτότητας μέσα στο σχολείο δεν είναι ανεξάρτητη από το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Οι προσδοκίες της κοινωνίας για το φύλο, την επίδοση, τη συμπεριφορά ή ακόμη και την εξωτερική εμφάνιση επηρεάζουν βαθιά τον τρόπο που τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους. Το σχολείο, ως θεσμός που αναπαράγει αλλά και μετασχηματίζει κοινωνικούς κανόνες, αποτελεί ένα κρίσιμο πεδίο όπου οι μαθητές μαθαίνουν να τοποθετούνται απέναντι στις κοινωνικές νόρμες.

Συμπεράσματα

Επομένως, το σχολικό πλαίσιο δεν είναι απλώς ένας χώρος απόκτησης γνώσεων, αλλά συνιστά και έναν δυναμικό χώρο όπου το παιδί και ο έφηβος οικοδομούν την ταυτότητά τους. Μέσα από τις σχέσεις, τους ρόλους, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, οι μαθητές διαμορφώνουν την εικόνα του εαυτού τους και τις προοπτικές για το μέλλον. Η κατανόηση του σχολείου ως πεδίου διαμόρφωσης ταυτότητας έχει ιδιαίτερη σημασία για την εκπαιδευτική πολιτική και την ψυχολογική υποστήριξη των μαθητών. Η ενίσχυση της αίσθησης «του ανήκειν», η παροχή ευκαιριών για εξερεύνηση ρόλων και η δημιουργία υποστηρικτικών σχολικών περιβαλλόντων μπορούν να συμβάλουν αποφασιστικά στην ανάπτυξη μιας θετικής και σταθερής ταυτότητας. Εν τέλει, η σχολική εμπειρία αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες που καθορίζουν όχι μόνο το ακαδημαϊκό μέλλον αλλά και την προσωπική και κοινωνική πορεία του ατόμου.

Βιβλιογραφία
– Allen, K.-A., & Kern, M. L. (2017). School belonging in adolescents: Theory, research and practice. Springer.
– De Moor, E. L., et al. (2023). Identity development across the transition from primary to secondary school. Journal of Adolescence, 95(1), 45–56. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2022.11.004
– Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. W. W. Norton & Company.
– Goodenow, C., & Grady, K. E. (1993). The relationship of school belonging and friends’ values to academic motivation among urban adolescent students. Journal of Experimental Education, 62(1), 60–71. https://doi.org/10.1080/00220973.1993.9943831
– Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551–558. https://doi.org/10.1037/h0023281
– Verhoeven, M., Poorthuis, A., & Volman, M. (2019). The role of school in adolescents’ identity development: A literature review. Educational Psychology Review, 31(1), 35–63. https://doi.org/10.1007/s10648-018-9457-3