Το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ή school bullying, όπως είναι γνωστός ο όρος στην διεθνή βιβλιογραφία, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στην παιδική και εφηβική ηλικία.

Με βάση διεθνή έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής, τα ποσοστά θυματοποίησης για τους μαθητές πρώτης και μέσης εφηβικής ηλικίας στην Ελλάδα κυμαίνονται μεταξύ 34-39% αντίστοιχα. Δυστυχώς, ο ενδοσχολικός εκφοβισμός έχει αναδειχθεί σε μείζων πρόβλημα, κυρίως λόγω της αρνητικής επίδρασης που έχει στην ψυχική υγεία και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ή school bullying, όπως είναι γνωστός ο όρος στην διεθνή βιβλιογραφία, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στην παιδική και εφηβική ηλικία. Με βάση διεθνή έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής, τα ποσοστά θυματοποίησης για τους μαθητές πρώτης και μέσης εφηβικής ηλικίας στην Ελλάδα κυμαίνονται μεταξύ 34-39% αντίστοιχα. Δυστυχώς, ο ενδοσχολικός εκφοβισμός έχει αναδειχθεί σε μείζων πρόβλημα, κυρίως λόγω της αρνητικής επίδρασης που έχει στην ψυχική υγεία και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων.

Πάμε όμως, να γνωρίσουμε καλύτερα το πολυσύνθετο αυτό φαινόμενο, που έχει θορυβήσει γονείς και εκπαιδευτικούς.

Τι είναι ο Σχολικός Εκφοβισμός;

Ο ενδοσχολικός εκφοβισμός αποτελεί υποκατηγορία της επιθετικής συμπεριφοράς και εννοείται ως η στοχευμένη και απρόκλητη επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου σε μαθητές, στο πλαίσιο μιας διαπροσωπικής σχέσης που χαρακτηρίζεται από δυσαναλογία δύναμης. Τα δυο βασικά χαρακτηριστικά του ενδοσχολικού εκφοβισμού είναι η επαναληψιμότητα του φαινομένου στο πέρασμα του χρόνου και η ανισορροπία δύναμης που υπάρχει ανάμεσα στο θύμα και τον θύτη.

Ποιοι εμπλέκονται και ποιες είναι οι μορφές του Σχολικού Εκφοβισμού;

Τα άτομα που εμπλέκονται στον σχολικό εκφοβισμό προσδιορίζονται ως θύτες, θύματα και παρατηρητές. Οι θύτες έχουν συνήθως καλή σωματική διάπλαση, έχουν αποκλίνουσα συμπεριφορά, παραβαίνουν τους κανόνες και προέρχονται από οικογένειές που αντιμετωπίσουν πολλαπλές δυσκολίες και ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Τα θύματα αντίθετα, είναι παιδιά μικρόσωμα, παθητικά με χαμηλή αυτοεκτίμηση και δεν είναι σε θέση να προστατεύσουν τον εαυτό τους. Συνήθως ξεφεύγουν από τις συνηθισμένες κοινωνικές νόρμες και διαφέρουν από τον μέσο όρο των συνομήλικων παιδιών. Οι παρατηρητές είναι οι μαθητές που γνωρίζουν ή παρακολουθούν το περιστατικό του εκφοβισμού χωρίς να συμμετέχουν ενεργά σ’ αυτό. Οι κυριότερες και οι πιο συχνές μορφές του εκφοβισμού είναι οι εξής:

⦁ Σωματικός (σπρωξίματα, χτυπήματα, χαστούκια, τραυματισμός, κλωτσιές)

⦁ Λεκτικός (υβριστικές εκφράσεις, ειρωνεία, κοροϊδία, χειρονομίας, διάδοση φήμης

⦁ Κοινωνικός (αποκλεισμός από κοινωνικές ομάδες, προσβολή φήμης)

⦁ Σεξουαλικός (ανεπιθύμητο άγγιγμα, χυδαία γράμματα και εικόνες, πειράγματα)

⦁ Ηλεκτρονικός/Cyber Bullying (χρήση διαδικτύου, email, κινητών με προσβλητικό και απειλητικό τρόπο)

Ποια είναι τα σημάδια αναγνώρισης και ποτέ οι γονείς θα πρέπει να ανησυχήσουν;

Τα προειδοποιητικά σημάδια για ένα παιδί ή έναν έφηβο που έχει πέσει θύμα εκφοβισμού μπορεί να είναι συμπεριφορικά, ψυχοσωματικά και συναισθηματικά. Πιο συχνά τα παιδιά θύματα δεν δείχνουν πρόθυμα να πάνε σχολείο, κάνουν κοπάνες ή ζητάνε από τους γονείς τους να τα συνοδεύσουν οι ίδιοι. Επίσης επιστρέφουν σπίτι με σχισμένα ρούχα, κατεστραμμένα βιβλία και ανεξήγητα χτυπήματα όπως μώλωπες και γρατζουνιές. Τα παιδιά και οι έφηβοι θύματα, σταδιακά αρχίζουν να αποσύρονται από φίλους, απομονώνονται, δείχνουν ανήσυχα και χωρίς αυτοπεποίθηση και αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον ύπνο και στον φαγητό. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό είναι η απότομη πτώση στις σχολικές τους επιδόσεις.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις του εκφοβισμού;

Οι συνέπειες του εκφοβισμού είναι ιδιαίτερα βλαπτικές, τόσο για τη σωματική, όσο και την ψυχική-συναισθηματική υγεία των παιδιών. Επηρεάζουν τόσο τα θύματα όσο και τους θύτες και φαίνεται να εμμένουν μέχρι και την ενήλικη ζωή. Συχνές σωματικές συνέπειες στα θύματα είναι η αυπνία, οι εφιάλτες, οι στομαχόπονοι, η απώλεια όρεξης ή βουλιμία, η αύξηση των ορμονών του στρες και το αδύναμο ανοσοποιητικό. Τα θύματα συχνά έρχονται αντιμέτωπα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές όπως κατάθλιψη, διαταραχές άγχους, διαταραχή μετατραυματικού στρες και σε ακραίες περιπτώσεις με αυτοτραυματισμούς και τάσεις αυτοκτονίας. Τα θύματα συνήθως έχουν μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, μειωμένη αυτοεκτίμηση, έλλειψη κινήτρων για μάθηση, και χαμηλό προφίλ στην επικοινωνία. Κοινωνικά δυσκολεύονται να δημιουργήσουν φιλίες, προσκολλώνται σε ένα φίλο υποτακτικά από φόβο μην τον χάσουν και μείνουν μόνα ενώ συχνά ακολουθούν ομάδα δημοφιλών-νταήδων και υπομένουν την κοροϊδία από φόβο χειρότερης μορφής βίας. Οι θύτες από την άλλη δυσκολεύονται στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην διαχείριση του θυμού και των συγκρούσεων και εμφανίζουν αδυναμία να αποδεχτούν τον εαυτό τους και να αντλήσουν δύναμη και αυτοεκτίμηση με θετικούς και δημιουργικούς τρόπους. Μακροπρόθεσμα οι θύτες βρίσκονται σε κίνδυνο να εμφανίσουν νεανική και ενήλικη παραβατική συμπεριφορά, να προβούν σε χρήση παράνομων ουσιών και αλκοόλ καθώς και να ασκήσουν βίαιη συμπεριφορά προς τα παιδιά και την σύντροφο τους.

Ποια είναι η λύση;

Για να αντιμετωπιστεί ο σχολικός εκφοβισμός που λαμβάνει χώρα στα σχολεία χρειάζεται μια ολιστική προσέγγιση. Συνίσταται ο συνδυασμός προληπτικών και θεραπευτικών παρεμβάσεων, που θα εμπλέκει τους μαθητές, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους, εξαρτάται από την σοβαρότητα, την συχνότητα και την ένταση του περιστατικού του εκφοβισμού. Πως μπορούν όμως στην πράξη να βοηθήσουν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί.

Τι θα μπορούσαν να κάνουν οι γονείς;

Σε γενικές γραμμές οι γονείς είναι σημαντικό να είναι πολύ κοντά στα παιδιά τους και να επικοινωνούν ουσιαστικά μαζί τους, ώστε να είναι πάντα ενημερωμένοι για όσα κάνουν σκέφτονται ή τα απασχολούν. Οφείλουν να τα ενισχύουν να τους αναφέρουν ό,τι συμβαίνει στο σχολείο και να παρατηρούν μήπως εμφανίσουν κάποιο από τα παραπάνω σημάδια. Θα πρέπει να είναι σε εγρήγορση και να γνωρίζουν καλά ποιοι είναι οι φίλοι των παιδιών τους καθώς και το καθημερινό τους πρόγραμμα. Επιπλέον είναι πολύ σημαντικό, να μάθουν στα παιδιά να μη διστάζουν, ούτε να ντρέπονται να ζητήσουν βοήθεια από ενήλικες, εάν κάποιος τα ενοχλήσει ή τους συμπεριφερθεί με βίαιο και επιθετικό τρόπο. Ακόμη, να τονώσουν την αυτοπεποίθηση τους και να τους διδάξουν να λένε δυνατά “ΣΤΑΜΑΤΑ” ή “ΠΑΡΑΤΑ ΜΕ” και να φεύγουν. Οι γονείς των θυμάτων συγκεκριμένα, πρέπει να καθησυχάσουν το παιδί πως δεν φταίει αυτό, να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση του και να αποφύγουν την κοινωνική απομόνωση ενθαρρύνονταν την ένταξη του παιδιού σε ομάδες συνομήλικων. Στην συνέχεια θα πρέπει να επικοινωνήσουν με τον δάσκαλο, τον καθηγητή και τον διευθυντή του σχολείου ενώ ανάλογα με την βαρύτητα ενδεχομένως να χρειαστεί να απευθυνθούν σε κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας. Από την άλλη πλευρά οι γονείς των θυτών οφείλουν να σταματήσουν άμεσα την επιθετική συμπεριφορά του παιδιού τους θεσπίζοντας όρια και συνέπειες. Είναι σημαντικό να εξηγηθεί στον θύτη πως η συμπεριφορά του δεν είναι αποδεκτή, λόγω του σοβαρού αντίκτυπου που έχει στα άλλα παιδιά. Οι γονείς μπορούν να μάθουν στο παιδί τους τεχνικές χαλάρωσης και πιο υγιείς τρόπους επίλυσης συγκρούσεων. Εξίσου σημαντική είναι και η συνεργασία με το δάσκαλο ή τον υπεύθυνο καθηγητή της τάξης και η επικοινωνία με τους γονείς του παιδιού-θύματος, προκείμενου να τους διαβεβαιώσουν ότι μεριμνούν επί του θέματος. Αν, παρόλα αυτά, το παιδί συνεχίζει επίμονα να εκφοβίζει, ίσως θα είναι χρήσιμη μια ψυχοθεραπευτική βοήθεια.

Τι θα μπορούσαν να κάνουν οι εκπαιδευτικοί;

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών στην αντιμετώπιση των περιστατικών εκφοβισμού θεωρείται καθοριστικής σημασίας. Οι εκπαιδευτικοί μέσα από την καθημερινή τους επαφή με τους μαθητές, μπορούν να οργανώνουν βιωματικά εργαστήρια για την πρόληψη του εκφοβισμού (παιχνίδια ρόλων, συζητήσεις, βίντεο, σχεδιασμός αφίσας) σε σταθερή βάση ενταγμένη στο αναλυτικό πρόγραμμα κάθε χρονιάς. Επίσης μπορούν σε συνεργασία με τους μαθητές να θεσπίζουν σαφείς κανόνες κατά του εκφοβισμού αλλά και έναν κώδικα συμπεριφοράς για όλη την χρονιά. Επίσης είναι χρήσιμο οι εκπαιδευτικοί να ερευνούν ενδελεχώς τα περιστατικά εκφοβισμού και να ενημερώνουν τους γονείς για θέματα συμπεριφοράς. Θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τους θύτες κατ΄ιδίαν και να αποφεύγουν την δημόσια διαπόμπευση, τις απειλές και τις ειρωνείες. Τέλος από την πλευρά τους πρέπει να στοχεύουν στην ανάπτυξη και στην εγκαθίδρυση συνεργατικού και υγιούς σχολικού πνεύματος ανάμεσα στους μαθητές προκειμένου να μην εμφανίζονται περιστατικά εκφοβισμού.

Βιβλιογραφία-Πηγές:

Αρτινοπούλου, Β. (2001). Βία στο σχολείο: Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.Αρτινοπούλου, Β. (2001). Βία στο σχολείο: Έρευνες και πολιτικές στην Ευρώπη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Δεληγιάννη, B., Τσιλέμου, Α. & Αλιμήσης, Δ. (2011). Το φαινόμενο του σχολικού εκφβισμού στην Ελλάδα – έκθεση για την εθνική κατάσταση.Τμήμα 1 –Εισαγωγή στο Εθνικό Πλαίσιο.
Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ.
Rigby, K. (2008). Σχολικός εκφοβισμός: Σύγχρονες απόψεις. Αθήνα: Τόπος.
Χουλιάρα – Σιδερά, Π. (2015). Σχολικός εκφοβισμός. Στο Ζ. Κρόκου (Επιμ.), 9 + 1 σχέδια εργασίας για την πρόληψη και αντιμετώπιση (σελ. 23-30). Αθήνα: Eκδόσεις Γρηγόρη.

Παιδαγωγικό Κέντρο