Όταν η εφηβεία δοκιμάζει τα όρια: Πώς εξηγείται η παραβατική συμπεριφορά;

Δήμητρα Μεσιάκα – Ψυχολόγος

Η παραβατική συμπεριφορά στην εφηβεία μπορεί να εκδηλωθεί με πολλούς τρόπους και να λάβει ποικίλες μορφές. Συνήθη παραδείγματα αποτελούν η σχολική απουσία, η επιθετικότητα προς συνομηλίκους (σωματική ή λεκτική), οι μικροκλοπές, η χρήση ουσιών και η πρόκληση ζημιών σε δημόσιους χώρους. Αν και πολλές από αυτές τις πράξεις μπορεί να θεωρηθούν «πειραματισμοί» ή αναμενόμενες εκδηλώσεις επαναστατικότητας, όταν επαναλαμβάνονται ή αποκτούν ένταση, χρήζουν προσοχής και κατανόησης στο ευρύτερο ψυχοκοινωνικό τους πλαίσιο.

Η εφηβεία συνιστά μια κρίσιμη αναπτυξιακή περίοδο που χαρακτηρίζεται ως επί το πλείστον από την αναζήτηση ταυτότητας, την ανάγκη για αυτονομία και την αλλαγή στην κοινωνική συμπεριφορά. Οι ορμόνες, τα γονίδια και ο ψυχοκοινωνικός αντίκτυπος των σωματικών αλλαγών της εφηβείας συνεισφέρουν αναμφίβολα σε αυτές τις αλλαγές, προκαλώντας συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες.

Ο εγκέφαλος

Μέχρι σχετικά πρόσφατα, ήταν ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση ότι ο εγκέφαλος ολοκληρώνει την ανατομική του ωρίμανση νωρίς στη ζωή. Παρόλα αυτά, πολλές είναι οι μελέτες που υποδεικνύουν ότι η νευροανατομική ανάπτυξη εξακολουθεί να υφίσταται καθ’ όλη τη διάρκεια της εφηβικής περιόδου, γεγονός που συνεπάγεται μεταβολές στην κοινωνική γνωστική λειτουργία (Burnett & Blakemore, 2009). Ειδικότερα, η αργή ωρίμανση περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη δυνατότητα για αυτορρύθμιση, λήψη αποφάσεων και έλεγχο των παρορμήσεων, οδηγεί σε ένα ασύγχρονο περιβάλλον, που συνδυαστικά με τους υπάρχοντες κοινωνικούς παράγοντες, ενδέχεται να προκαλέσει ριψοκίνδυνες ή ακόμα και παραβατικές συμπεριφορές.

Η οικογένεια

Η παραβατική συμπεριφορά κατά την εφηβεία δεν είναι αποτέλεσμα ενός μόνο παράγοντα, αλλά συνδέεται εξίσου με ψυχολογικές και κοινωνικές επιρροές. Με βάση σύγχρονα δεδομένα, διαπιστώνεται ότι το δυσμενές οικογενειακό κλίμα σχετίζεται με εντονότερη αντικοινωνική συμπεριφορά (Otto et al., 2021). Συγκεκριμένα, οι συγκρούσεις, η έλλειψη επικοινωνίας, η αστάθεια και η συναισθηματική αποστασιοποίηση μεταξύ των μελών της οικογένειας μπορούν να αποτελέσουν σημαντικούς παράγοντες επικινδυνότητας. Σε τέτοια περιβάλλοντα, οι έφηβοι συχνά στερούνται την απαραίτητη υποστήριξη και ασφάλεια, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη αντικοινωνικών ή επιθετικών συμπεριφορών ως μηχανισμό άμυνας ή αντίδρασης.

Οι συνομήλικοι

Πέρα από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον, η ομάδα των συνομηλίκων αποκτά κεντρικό ρόλο στην εφηβική ζωή. Καθώς ο έφηβος αναζητά την ταυτότητά του και επιδιώκει την αυτονόμηση από τους γονείς του, η αποδοχή και η ενσωμάτωση στην ομάδα αποκτούν πρωταρχική σημασία (Φλωρός, 2005). Η πίεση για συμμόρφωση, η ανάγκη για κύρος εντός της ομάδας, καθώς και ο συλλογικός ενθουσιασμός για την παράβαση κανόνων, μπορούν να υπερνικήσουν την αίσθηση του κινδύνου ή την ικανότητα ορθολογικής κρίσης, η οποία, όπως αναφέρθηκε, είναι ακόμα υπό ανάπτυξη.

Το σχολείο και η κοινωνία

Στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, η σχολική αποτυχία ή η απουσία ενδιαφέροντος και εμπλοκής στη σχολική ζωή συνδέονται συχνά με την παραβατικότητα. Το σχολείο, ως βασικός φορέας κοινωνικοποίησης, μπορεί να λειτουργήσει είτε ως προστατευτικός είτε ως επιβαρυντικός παράγοντας. Η αίσθηση του ανήκειν, η επιτυχία σε κάποιον τομέα (ακαδημαϊκό, αθλητικό, καλλιτεχνικό) και η ύπαρξη σαφών κανόνων και σταθερού πλαισίου μειώνουν την πιθανότητα απόκλισης. Αντιθέτως, η περιθωριοποίηση, ο σχολικός εκφοβισμός και η έλλειψη θετικών προτύπων εντός του σχολικού περιβάλλοντος μπορεί να ωθήσουν τον έφηβο στην αναζήτηση διεξόδων εκτός του θεσμικού πλαισίου. Παράλληλα, οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, η έκθεση στη βία εντός της κοινότητας και η έλλειψη ευκαιριών επιδρούν επίσης καταλυτικά.

Συμπερασματικά, η παραβατική συμπεριφορά στην εφηβεία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, το οποίο απαιτεί ολιστική και συντονισμένη προσέγγιση από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς. Η έγκαιρη αναγνώριση των παραγόντων κινδύνου και η συνεργασία γονέων, εκπαιδευτικών και ειδικών ψυχικής υγείας αποτελούν βασικούς άξονες για την υποστήριξη του εφήβου στη δύσκολη αυτή αναπτυξιακή φάση.

Για την αποτελεσματική πρόληψη και διαχείριση τέτοιων συμπεριφορών, οι παρεμβάσεις οφείλουν να είναι πολυεπίπεδες:

Στην οικογένεια

Ενίσχυση των γονέων σε δεξιότητες επικοινωνίας και συναισθηματικής σύνδεσης.
Καλλιέργεια υγιούς οριοθέτησης και θετικής πειθαρχίας.
Εκπαίδευση στην αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων, τόσο των ίδιων όσο και του εφήβου.

Στον ίδιο τον έφηβο

Ψυχοεκπαίδευση σχετικά με τη διαχείριση συναισθημάτων, την αυτορρύθμιση και τη λήψη υπεύθυνων αποφάσεων.
Ενίσχυση της επίγνωσης γύρω από τις βιολογικές και γνωστικές αλλαγές της εφηβείας, όπως η βραδύτητα ωρίμανσης του προμετωπιαίου φλοιού, που επηρεάζει τον έλεγχο των παρορμήσεων.

Στο σχολείο και την κοινότητα

Δημιουργία και διατήρηση δομών υποστήριξης για μαθητές και οικογένειες.
Προώθηση θετικών, δημιουργικών και συνεργατικών δραστηριοριοτήτων.
Ενίσχυση ενός σχολικού και κοινωνικού κλίματος αποδοχής, ενσυναίσθησης και αυτοεκτίμησης.

Η συντονισμένη αυτή προσπάθεια συμβάλλει ουσιαστικά στη δημιουργία ενός υποστηρικτικού πλαισίου που διευκολύνει τον έφηβο να μεταβεί ομαλά και υγιώς στην ενήλικη ζωή. Η έγκαιρη παρέμβαση και η συνεργασία όλων των φορέων μπορούν να μετατρέψουν την εφηβεία από περίοδο κρίσης σε ευκαιρία ανάπτυξης και αυτογνωσίας.

Βιβλιογραφία

Burnett, S., & Blakemore, S.-J. (2009). The development of adolescent social cognition. Annals of the New York Academy of Sciences. Σύνδεσμος
Otto, C., Kaman, A., Erhart, M., Barkmann, C., Klasen, F., Schlack, R., & Ravens-Sieberer, U. (2021). Risk and resource factors of antisocial behaviour in children and adolescents: Results of the longitudinal BELLA study. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health. Σύνδεσμος
Φλωρός, Χ. (2005). Εφηβεία: Από την εξάρτηση στην αυτονόμηση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Επιπλέον σύνδεσμοι: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3427903/ — https://capmh.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13034-021-00412-3